Dubbele discriminatie en horizontale doorwerking van grondrechten in private verhoudingen

Beeld je in: je solliciteert vol enthousiasme voor een job die je op het lijf geschreven is. Je hebt je cv opgepoetst, je motivatiebrief met zorg samengesteld en je voelt dat dit dé kans is. Maar dan ontvang je per ongeluk een interne e-mail van het bedrijf. Een e-mail waarin je als sollicitant wordt omschreven als zijnde: “Niet zo slecht, maar zwart en oud.”

Op 5 mei 2025 oordeelde de arbeidsrechtbank van Brussel in dergelijk geval dat de sollicitant slachtoffer was van dubbele directe discriminatie op grond van huidskleur en leeftijd, wat in strijd is met de Antiracismewet en de Antidiscriminatiewet. Dubbele (cumulatieve) discriminatie wordt sinds juli 2023 uitdrukkelijk erkend door de wetgever. Dit betekent dat een discriminerende behandeling kan voortvloeien uit meerdere beschermde criteria, zoals in dit geval huidskleur en leeftijd.

Relevantie voor de wisselwerking tussen publiek- en privaatrecht

Het vonnis is niet alleen belangrijk omdat het een van de eerste veroordelingen wegens dubbele discriminatie betreft in België, maar ook omdat het illustreert hoe grondrechten doorwerken in horizontale verhoudingen, zoals tussen een werkgever en een sollicitant. Oorspronkelijk waren grondrechten bedoeld ter bescherming van de burger tegen de overheid. Lange tijd was de klassieke visie dan ook dat deze grondrechten niet inroepbaar waren tegen particulieren, omdat ze geen verplichtingen voor hen zouden bevatten. Inmiddels wordt in de rechtsleer echter over het algemeen aanvaard dat grondrechten ook horizontaal doorwerken. Grondrechten zijn namelijk niet enkel de meest fundamentele rechtsbeginselen binnen een democratische rechtsstaat, maar zijn tevens verankerd in de hoogste rechtsnormen. Zij mogen dus noch door de overheid, noch door particulieren worden geschonden.

Wettelijke concretisering

De wettelijke concretisering of wetgevende implementatie is een van de belangrijkste technieken waarmee grondrechten doorwerken in horizontale relaties. Via wetgeving worden (abstracte) grondrechten vertaald naar concrete normen die particulieren moeten respecteren. Dit is nodig omdat grondrechten vaak algemeen en vaag zijn geformuleerd, waardoor ze zonder wettelijke concretisering moeilijk toepasbaar zijn in horizontale verhoudingen. De Antiracismewet en de Antidiscriminatiewet illustreren hoe dit werkt. Zij vertalen het gelijkheidsbeginsel en het discriminatieverbod naar concrete verplichtingen voor particulieren, zoals werkgevers.

Tegelijkertijd blijft de horizontale werking van grondrechten niet beperkt tot situaties waarin specifieke wetgeving bestaat. Ook zonder wettelijke concretisering kunnen grondrechten doorwerken via rechtspraak. Rechters kunnen open normen zoals ‘goede trouw’ of ‘zorgvuldigheid’ grondrechtelijk interpreteren. Dit toont aan dat wetgeving de horizontale werking versterkt, maar niet volledig bepaalt. De wisselwerking tussen wetgeving en rechtspraak is dus cruciaal voor de effectieve toepassing van grondrechten in horizontale verhoudingen.

Afdwingbaarheid van grondrechten

Naast de toepasselijkheid van grondrechten in horizontale relaties rijst de vraag hoe deze effectief kunnen worden afgedwongen. Hier komen publiek- en privaatrecht samen. Grondrechten beschikken namelijk niet zelf over een sanctiemechanisme dat toepasbaar is in horizontale verhoudingen. De sanctie op de schending van een grondrecht in horizontale verhoudingen is bijgevolg steeds privaatrechtelijk van aard. Het privaatrecht biedt een effectieve meerwaarde door sancties mogelijk te maken zoals de (partiële) nietigheid van overeenkomsten, de niet-uitvoeringsexceptie en buitencontractuele aansprakelijkheid.

Bovendien bevatten wetten zoals de Antiracismewet en de Antidiscriminatiewet specifieke sancties, waaronder forfaitaire schadevergoedingen. Deze helpen slachtoffers van discriminatie om hun grondrechten in rechte af te dwingen, ook in horizontale relaties. Het privaatrecht versterkt aldus de doeltreffendheid van grondrechten in horizontale relaties.

Constitutionalisering van horizontale werking

Het vonnis illustreert hoe wettelijke regelingen zoals de Antiracismewet en de Antidiscriminatiewet vragen rond zowel de toepasselijkheid als de afdwingbaarheid van grondrechten in horizontale relaties kunnen oplossen. Wanneer grondrechten expliciet in wetten worden verankerd, kunnen ze zonder veel problemen worden toegepast en afgedwongen. Dit roept echter de vraag op of de toepasselijkheid van grondrechten niet beter zou worden gegarandeerd door deze expliciet in de Grondwet op te nemen. Een dergelijke constitutionalisering zou ervoor zorgen dat diverse wetgevers dit niet telkens afzonderlijk in wetteksten hoeven te regelen. In België is dit echter nog niet het geval, ondanks pogingen om het leerstuk van de horizontale werking van grondrechten expliciet in de Grondwet op te nemen. Zo werd in de verklaring tot herziening van de Grondwet van 7 mei 2024 voorgesteld om in artikel 22 een lid in te voegen dat de rechtstreekse horizontale werking van regels inzake de bescherming van persoonsgegevens erkent. Tot op heden blijft de constitutionalisering van de horizontale werking echter uit, waardoor de toepassing ervan afhankelijk blijft van specifieke wetgeving en rechtspraak.

Conclusie

Het vonnis van de arbeidsrechtbank van Brussel, waarin dubbele discriminatie werd vastgesteld, onderstreept een belangrijke evolutie in de Belgische rechtsorde: de erkenning van de horizontale werking van grondrechten, zelfs in complexe situaties van cumulatieve discriminatie. Het is echter te vroeg om te stellen dat alle grondrechten in alle horizontale relaties steeds van toepassing zijn. Het vonnis toont wel aan dat privaatrechtelijke sancties de horizontale werking van grondrechten kunnen versterken en zo gelijke behandeling en menselijke waardigheid beschermen. Verdere rechtsontwikkeling zal moeten uitwijzen hoe de balans tussen publiekrechtelijke principes en privaatrechtelijke autonomie zich verder ontwikkelt.

Bron:
Arbh. Brussel (Nederlandstalig) 5 mei 2025.

Mathieu Stroeykens

Deel dit artikel:
Scroll naar boven