De klimaatcrisis, de toenemende vervuiling en het verlies aan biodiversiteit confronteren onze samenleving met transformatieve uitdagingen. Dit is onder meer zichtbaar in het feit dat overheden steeds vaker ingrijpen in private eigendomsrechten om maatschappelijke en ecologische doelstellingen te realiseren. In Vlaanderen uit zich dit bijvoorbeeld in bouwverboden na ruimtelijke herbestemmingen in het kader van de bouwshift, en in de beperkingen op het gebruik van landbouwgrond zoals neergelegd in het stikstofdecreet. Daarnaast worden eigenaars in toenemende mate verplicht tot het nemen van actieve maatregelen ter bescherming van het milieu en het klimaat, waaronder energetische renovaties van gebouwen of het toepassen van milieuvriendelijke landbouwtechnieken.
Bovenstaande ontwikkelingen brengen onvermijdelijk juridische spanningen met zich mee. Eigenaars worden geconfronteerd met verregaande beperkingen in hun gebruiks- en ontwikkelingsmogelijkheden, wat vragen oproept over compensatie, rechtszekerheid en de grenzen van het eigendomsrecht. Tegelijkertijd maken deze spanningen duidelijk dat eigendom zich bevindt op een kruispunt van publiek- en privaatrecht. De toenemende verwevenheid tussen beide rechtsgebieden komt hier scherp tot uiting.
Eigendom als deel van het duurzaamheidsprobleem én de oplossing
Eigendomsrechten bepalen wie toegang heeft tot land en natuurlijke grondstoffen, en onder welke voorwaarden dat kan. Ze leggen de juridische grenzen vast waarbinnen een eigenaar exclusieve zeggenschap uitoefent, met inbegrip van het recht om derden uit te sluiten. Deze exclusiviteit en autonomie hebben historisch echter bijgedragen aan broeikasgasemissies en overexploitatie van natuurlijke grondstoffen.
Als reactie hierop legt de overheid, zoals hierboven aangehaald, steeds vaker zowel negatieve als positieve duurzaamheidsverplichtingen op aan eigenaars, met het oog op milieu- en klimaatbescherming. Dit gebeurt vanuit het besef dat private eigendom niet enkel deel uitmaakt van het probleem, maar ook een krachtig instrument kan zijn in de duurzaamheidstransitie. Denk bijvoorbeeld aan initiatieven zoals LULUCF (Land Use, Land-Use Change and Forestry) en vormen van “privatief adaptief” grondbeheer, waarbij private gronden actief worden ingezet voor klimaatmitigatie en -adaptatie, onder meer via koolstofopslag in de bodem. Het groeiende inzicht in dit potentieel heeft bijgedragen aan de opkomst van een nieuw onderzoeksveld: “property law and sustainability”. Binnen dit veld wordt onderzocht hoe eigendomsregimes kunnen worden ingezet of hervormd om duurzaamheid te bevorderen, zoekend naar een evenwicht tussen individuele rechten en collectieve verantwoordelijkheden.
De publiek-privaatrechtelijke kloof
In civielrechtelijke stelsels, zoals het Belgische en het Nederlandse, wordt traditioneel een strikte scheiding aangehouden tussen publiek- en privaatrecht. De klassieke tweedeling – waarbij het publiekrecht de verticale verhouding tussen overheid en burger reguleert, en het privaatrecht de horizontale relaties tussen burgers onderling – komt echter steeds meer onder druk te staan. In het bijzonder de toenemende milieu- en klimaatuitdagingen maken duidelijk dat beide rechtsgebieden niet los van elkaar functioneren, maar juist in toenemende mate met elkaar verweven zijn en elkaar beïnvloeden.
In het domein van property law and sustainability ontwikkelt zich onder meer in België en Nederland een belangrijke privaatrechtelijke onderzoekslijn. Binnen het goederenrecht wordt bijvoorbeeld onderzocht hoe het verbod op rechtsmisbruik kan worden ingezet tegen ecologisch schadelijk gebruik van eigendom, of zelfs om eigenaars te verplichten om natuurlijke entiteiten in goede staat te houden. Ook binnen het contractenrecht groeit de belangstelling voor mechanismen, zoals erfdienstbaarheden, waarmee positieve verplichtingen tot natuurbehoud aan eigenaars kunnen worden opgelegd.
Het publiekrecht blijft echter van cruciaal belang. Via instrumenten van ruimtelijke ordening en omgevingsrecht tracht de overheid zogenaamde spillover-effecten te beperken: de (positieve of negatieve) gevolgen van keuzes binnen eigendomsgrenzen die impact hebben op de bredere leefomgeving. Tegelijk rijzen grondwettelijke vragen: hoe ver reikt het eigendomsrecht bijvoorbeeld tegenover andere grondrechten, zoals het recht op een gezond leefmilieu of het recht op behoorlijke huisvesting? En hoe zit het met de toepassing van het beginsel van de gelijkheid van burgers voor openbare lasten (ofwel het égalité-beginsel) bij het compensatievraagstuk en de rol die de omgeving of ligging van een eigendom hierin speelt?
Conclusie: naar een geïntegreerde benadering
Een te strikte scheiding tussen publiek- en privaatrecht staat diepgaand en geïntegreerd juridisch onderzoek in de weg. In de praktijk blijkt de verhouding tussen beide rechtsgebieden immers dynamisch en complex. Publieke belangen kunnen via privaatrechtelijke instrumenten worden afgedwongen, terwijl private eigendomsstructuren publieke beleidsdoelstellingen kunnen versterken of juist ondermijnen. Zoals Scotford en Walsh benadrukken, bestaat er in milieurechtelijke context een structurele verwevenheid tussen publiek- en privaatrecht: eigendomsrechten worden in toenemende mate gevormd door bestuursprocessen die landgebruik reguleren, terwijl diezelfde eigendomsrechten, en hun grondwettelijke bescherming, op hun beurt de reikwijdte en toepassing van milieuregelgeving beïnvloeden.
Daarom is er nood aan een inclusief onderzoeksveld dat beide perspectieven integreert om de uitdagingen van onze tijd het hoofd te bieden. Onderliggende eigendomsopvattingen hebben immers een enorme impact op onder meer milieubescherming en sociale rechtvaardigheid. Omgekeerd blijkt dat publiekrechtelijke regulering vaak onvoldoende is om duurzame transities te realiseren. Door eigendom te herdenken als een relationeel en ecologisch ingebed rechtsbegrip, en door publiek- en privaatrecht met elkaar in dialoog te brengen, kan worden gebouwd aan een duurzaam juridisch kader.
Emma De Clercq